Lidia Potykanowicz-Suda, Polscy uchodźcy w Iranie w latach 1942 – 1945 w świetle archiwaliów Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych, Papieski Instytut Studiów Kościelnych, Rzym 2022
Szanowni Państwo, niniejsza publikacja ukazuje się z okazji 80. rocznicy przybycia polskich uchodźców z Armią Andersa do Iranu.
Powstała ona głównie na podstawie materiałów archiwalnych przechowywanych w Archiwum Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie, odnoszących się do pobytu Polaków w Iranie w latach 1942–1945, a zwłaszcza dokumentów Towarzystwa Studiów Irańskich w Teheranie.
Omawiane w publikacji archiwalia zostały uporządkowane przez archiwistów z archiwów państwowych w ramach pomocy instytucjom polonijnym organizowanej przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych z wykorzystaniem funduszy pochodzących z programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Z ich istnienia badacze niejednokrotnie nie zdawali sobie sprawy. Dlatego też do książki dołączono wizualną prezentację kilkudziesięciu dokumentów oraz aneks zawierający wykaz jednostek archiwalnych części naszych zbiorów dotyczących tego zagadnienia (zespół nr 4).
Przedstawione archiwalia, tak jak i artefakty archeologiczne, opowiadają o osobach, wydarzeniach i instytucjach oraz o ich wzajemnych powiązaniach, będących w tym przypadku częścią etosu Polaków w Iranie w czasie II wojny światowej. Są one wspomnieniem pierwszego po latach niewoli oddechu wolności; świadczą o nadziei, która niepokonana przez rozpacz tliła się przykryta cierpieniem i nagle rozbłysła; o niezwyciężonym pragnieniu powrotu do Polski, o podejmowanych wysiłkach budowania normalnego życia w niezwykłych okolicznościach oraz o radzeniu sobie z codziennymi potrzebami uchodźczego i obozowego życia w gościnnym, ale obcym kraju.
Nasza publikacja chce być jednocześnie hołdem dla uczestników tamtych wydarzeń; podziękowaniem za przykład niezłomnej wiary i wytrwałości; ukazaniem przedsiębiorczości i kreatywności Polaków przemocą zmuszonych do zmagania się ze skutkami wojny na jednym z etapów długiej drogi do Polski; przypomnieniem i zabezpieczeniem pamięci o osobach i ich czynach, które nie przestają być inspiracją do niepoddawania się i zaczynania wszystkiego od nowa.
Dziękuję pani dr Lidii Potykanowicz-Sudzie za wykonanie olbrzymiej pracy przygotowania tej publikacji do druku, a nade wszystko za omówienie prezentowanych materiałów z Archiwum Instytutu w kluczu społeczno-politycznych, kulturalnych, oświatowych i religijnych odniesień. Dzięki temu każdy czytelnik tej publikacji może poznać niezwykłości życia i działania Polaków sprzed 80 laty. Jesteśmy w jakiś sposób ich spadkobiercami i dłużnikami. Znając swoje słabości i wady, potrzebujemy Bożej pomocy i wspólnotowego działania tak jak oni, aby owocnie żyć i pracować dla Polski, która jest darem i zadaniem.
o. Henryk Droździel SJ
Rektor Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie
Polscy uchodźcy w Iranie w latach 1942-1945
w świetle archiwaliów Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych.
/Summary/
Publikacja /…/ składa się zasadniczo z dwóch części. W pierwszej znajdują się informacje o archiwaliach Towarzystwa Studiów Irańskich w Teheranie przechowywanych w zasobie Archiwum Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych. Omówiono również, jak w ich świetle wyglądała aktywność naukowa jego członków, która uwidaczniała się zarówno poprzez własny rozwój naukowy: wykłady, seminaria, publikacje naukowe, badania egzotycznych kultur. Swoją wiedzą członkowie Towarzystwa dzielili się także z innymi polskimi uchodźcami na otwartych wykładach w siedzibie instytutu lub w obozach uchodźczych. Uczestniczyli w irańskim życiu naukowym. Starali się upowszechniać wiedzę o Polsce wśród Irańczyków, a Polakom przybliżać jakże egzotyczny dla nich Iran.
W drugiej części, w oparciu głównie o różnorodne materiały ulotne polskie lub Polski dotyczące zebrane przez Towarzystwo przeanalizowano niektóre działania innych polskich instytucji, placówek, stowarzyszeń czy partii politycznych w Iranie w latach 1942-1945 w następujących tematach: życie społeczno-polityczne, prasa, kultura i oświata, szkolnictwo, religia. Bowiem dzięki ogromowi pracy włożonej w opiekę nad ludnością cywilną przez rząd RP na uchodźstwie, władze brytyjskie, a także Irańczyków możliwe było zorganizowanie niemal od podstaw wszystkich dziedzin życia w obozach i poza nimi. Sami zaś uchodźcy, mając zapewnione zaplecze socjalno-bytowe włączyli się w szereg działań społecznych lub sami je inicjowali.
Niektórzy z uchodźców angażowali się w życie polityczne, inni próbowali swoich sił w wydawnictwach prasowych. Zawodowi aktorzy i amatorzy nieśli słowo polskie stęsknionym za nim tułaczom oraz namiastkę zwykłej rozrywki. W teherańskim konserwatorium rozbrzmiewała muzyka Chopina. W środowisku irańskim odbywały się wernisaże prac malarskich i rysunkowych polskich artystów. To wszystko przyczyniało się do propagowania szeroko rozumianej sztuki polskiej na obczyźnie. Również w świetlicach obozowych odbywały się koncerty, widowiska teatralne organizowane niekiedy przez samych mieszkańców. Polskich uchodźców łączyły także pielęgnowane i wspólnie przeżywane uroczystości o charakterze państwowym i religijnym. Rozwijały się różne formy oświaty dla dorosłych. Organizowano kursy zawodowe, specjalistyczne czy dokształcających. Szczególnie dbano o zapewnienie warunków kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży, uruchamiając szkoły powszechne, a także średnie. Ta wielka praca oświatowa była możliwa dzięki zapałowi i ofiarności wielu nauczycieli, wychowawców, instruktorów. Znaczną rolę wychowawczą w szkołach spełniały różne organizacje, w tym głównie ZHP i Sodalicja Mariańska. Wśród dzieci i młodzieży, jak i dorosłych uchodźców Kościół rzymskokatolicki prowadził działalność duszpasterską. Współtworzył on i wspomagał organizacje katolików świeckich. W Iranie opieką religijną objęto również uchodźców wyznania prawosławnego.
Wszystkie te opisane w publikacji przedsięwzięcia, potwierdzone zachowanymi archiwaliami, pozwoliły zapewne polskim uchodźcom, chociaż częściowo zapomnieć o koszmarze wędrówki z „nieludzkiej ziemi” i czekać z nadzieją na lepsze jutro.
Książkę uzupełnia aneks zawierający wykaz jednostek archiwalnych zespołu nr 4: Towarzystwo Studiów Irańskich w Teheranie [1925] 1942-1945 [1946] znajdującego się w archiwum Instytutu oraz pomocniczy aparat naukowy.
dr Lidia Potykanowicz-Suda